भारतिय कलांचा इतिहास
(१) चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा..... .. होतो.
(अ) दृक्कला (क) लोककला (ब) ललित कला (ड) अभिजात कला
(२) मथुरा शिल्पशैली काळात उदयाला आली.
(अ) कुशाण ब) गुप्त (क) राष्ट्रकूट (ड) मौर्य
(३) ललित कलांना.......असेही म्हटले जाते.
(अ) लोककला (ब) आंगिक कला (क) दृक्कला (ड) नागरकला
(४) ठाणे जिल्ह्यातील जिव्या सोम्या मशे यांचा चित्रकला' लोकप्रिय करण्यात मोठा वाटा आहे.
(अ) चित्रकथी (क) वारली (ब) मराठा (ड) अभिजात
(५) चालुक्य राजा सोमेश्वर याने..... या ग्रंथात चित्रकथी परंपरेचे वर्णन केलेले आहे. (अ) नाट्यशास्त्र (ब) किताब-ए-नवरस (क) अजिंठयाची चित्रकला (ङ) अभिलषितार्थ चिंतामणी
उत्तरे:
(१) चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा दृक्कलांमध्ये समावेश होतो.
(२) मथुरा शिल्पशैली कुशाण काळात उदयाला आली.
(३) ललित कलांना 'आंगिक कला' असेही म्हटले जाते.
(४) ठाणे जिल्ह्यातील जिव्या सोम्या मशे यांचा 'वारली चित्रकला' लोकप्रिय करण्यात मोठा वाटा आहे.
(५) चालुक्य राजा सोमेश्वर याने 'अभिलषितार्थचिंतामणी' या ग्रंथात चित्रकथी परंपरेचे वर्णन केलेले आहे.
-------------------------------------------------
(१) प्राचीन भारतीय वाङ्मयात......अभिजात कलांचा उल्लेख आहे.
(अ) नऊ (ब) छत्तीस (क) चौसष्ट(ड) चौऱ्याऐंशी
(२) मुघल सम्राट याच्या कारकिर्दीत पर्शियन आणि भारतीय चित्रकारांच्या शैलीतून मुघल लघुचित्रशैलीचा उदय झाला.
(अ) अकबर (ब) औरंगजेब (क) जहांगीर (ड) बाबर
(३) गंगाराम तांबट या मराठी चित्रकाराने काढलेली चित्रे अमेरिकेतील ..... विदयापीठात जतन करून ठेवलेली आहेत.
अ) स्टॅनफोर्ड ब) केंब्रिज (क) ऑक्सफोर्ड जाते. ड)येल
४)..... हे पाश्चात्त्य चित्रशैलीचे विशेष वैशिष्ट्य समजले
(अ) रेखाचित्रांच्या आकृती (ब) वनस्पतिजन्य रंगांचा वापर
(क) चित्रवस्तूचे हुबेहूब चित्रण (ड) निसर्गचित्रे
(५) अजिंठा लेण्यांमधील चित्रांच्या प्रतिकृती बनवण्याचे महत्त्वपूर्ण यांनी केले. (अ) पेस्तनजी बोमनजी (ब) गंगाराम तांबट काम (क) जेम्स वेल्स(ड) राजा रविवर्मा
उत्तरे:
(१) प्राचीन भारतीय वाङ्मयात चौसष्ट अभिजात कलांचा उल्लेख आहे.
(२) मुघल सम्राट अकबर याच्या कारकिर्दीत पर्शियन आणि भारतीय चित्रकारांच्या शैलीतून मुघल लघुचित्रशैलीचा उदय झाला.
(३) गंगाराम तांबट या मराठी चित्रकाराने काढलेली चित्रे अमेरिकेतील येल विद्यापीठात जतन करून ठेवलेली आहेत.
(४) चित्रवस्तूचे हुबेहूब चित्रण हे पाश्चात्त्य चित्रशैलीचे विशेष वैशिष्ट्य समजले जाते.
(५) अजिंठा लेण्यांमधील चित्रांच्या प्रतिकृती बनवण्याचे महत्त्वपूर्ण काम पेस्तनजी बोमनजी यांनी केले.
(१)..... येथील अशोकस्तंभाच्या शीर्षावरील चार सिंहांच्या शिल्पावर आधारलेले चित्र हे भारताचे राष्ट्रीय मानचिन्ह आहे.
अ)बोधगया ब) पाटलीपुत्र क्)सांची ड)सारनाथ
(२) इंडोनेशियातील येथील स्तूप हा जगातील सर्वात मोठा स्तूप जागतिक वारसास्थळ म्हणून युनेस्कोने जाहीर केले आहे.
(अ) सिगिरिया (ब) बोरोबुदूर (क) अलेक्झांड्रिया (ड) अंगकोर
३).......शैलीने भारतीय मूर्तिविज्ञानाचा पाया घातला गेला .
(अ) गांधार (ब) नागर (क) द्राविड (ड) मधुरा
(४) भारतात मंदिर स्थापत्याची सुरुवात साधारणपणे इसवी सनाच्या चौथ्या शतकात साम्राज्याच्या काळात झाली (अ) मौर्य (ब) कुशाण (क) गुप्त (ड) चोळ
(५) उत्तर भारतातील 'नागर' आणि दक्षिण भारतातील 'द्राविड' या दोन मंदिर स्थापत्य शैलीमधून विकसित झालेल्या मिश्र शैलीला शैली' असे म्हणतात .
(अ) गांधार (ब) मथुरा (क) भूमिज (ड) वेसर
उत्तरे:
(१) सारनाथ येथील अशोकस्तंभाच्या शीर्षावरील चार सिंहांच्या शिल्पावर आधारलेले चित्र हे भारताचे राष्ट्रीय मानचिन्ह आहे.(२) इंडोनेशियातील बोरोबुदूर येथील स्तूप हा जगातील सर्वांत मोठा स्तूप जागतिक वारसास्थळ म्हणून युनेस्कोने जाहीर केले आहे.
(३) मधुरा शैलीने भारतीय मूर्तिविज्ञानाचा पाया घातला गेला
(४) भारतात मंदिर स्थापत्याची सुरुवात साधारणपणे इसवी सनाच्या चौथ्या शतकात गुप्त साम्राज्याच्या काळात झाली.
(५) उत्तर भारतातील 'नागर' आणि दक्षिण भारतातील 'द्राविड' या दोन मंदिर स्थापत्य शैलीमधून विकसित झालेल्या मिश्र शैलीला 'वेसर शैली' असे म्हणतात.
(१) भरतमुनींनी लिहिलेला हा गायन, वादन, नर्तन, नाट्य या कलांचा सविस्तर ऊहापोह करणारा सर्वाधिक प्राचीन ग्रंथ समजला जातो.
(अ) मानसोल्लास ब)अभिलषितार्थचिंतामणी(क) नाट्यशास्त्र (ड) रसरत्नाकर
(२) भारतात शास्त्रीय संगीताच्या आहेत. (अ) लोकसंगीत व नाट्यसंगीत (ब) दादरा व ठुमरी (क) भजन व कव्वाली (ड) हिंदुस्थानी संगीत व कर्नाटकी संगीत
(३) पुण्यात प्रतिवर्षी संगीत महोत्सव साजरा होतो.
(अ) काळा घोडा (ब) गुणीदास (क) सवाई गंधर्व (ड) घारापुरी
(४) विजापूरचा सुलतान इब्राहिम आदिलशाह दुसरा याने :-...--- हा संगीत शास्त्राशी संबंधित ग्रंथ लिहिला.
(अ) तुझुक-इ-बाबरी (ब) ऐन-इ-अकबरी (क) पद्मावत नांचा इतिहास (ड) किताब-ए-नवरस
(५) पाश्चात्त्य संगीताचा भारतीय संगीताशी मेळ घालून नवीन शैली विकसित करणाऱ्या कलाकारांत ......यांचे नाव प्रामुख्याने घ्यावे लागते.
(अ) झाकीर हुसेन (ब) उदय शंकर (क) पंडित शिवकुमार शर्मा (ड) पंडित रविशंकर
उत्तरे : (१) भरतमुनींनी लिहिलेला 'नाट्यशास्त्र' हा गायन, वादन, नर्तन, नाट्य या कलांचा सविस्तर ऊहापोह करणारा सर्वाधिक प्राचीन (२) भारतात शास्त्रीय संगीताच्या 'हिंदुस्थानी संगीत' व 'कर्नाटकी ग्रंथ समजला जातो. संगीत' या दोन प्रमुख शाखा आहेत.
(३) पुण्यात प्रतिवर्षी सवाई गंधर्व संगीतमहोत्सव साजरा होतो.
(४) विजापूरचा सुलतान इब्राहिम आदिलशाह दुसरा याने 'किताब ए-नवरस' हा संगीत शास्त्राशी संबंधित ग्रंथ लिहिला.
(५) पाश्चात्त्य संगीताचा भारतीय संगीताशी मेळ घालून नवीन शैली विकसित करणाऱ्या कलाकारांत उदय शंकर यांचे नाव प्रामुख्याने घ्यावे लागते.
पुढील संकल्पना स्पष्ट करा :
(१) कला.
उत्तर : (१) आपल्याला आलेले अनुभव आणि त्यातून मिळालेले. ज्ञान दुसऱ्यांना सांगावेसे वाटते. आपल्या मनातील भावभावना व्यक्त कराव्यात ही माणसाची सहजप्रवृत्ती असते. या सहजप्रवृत्तीतून जेव्हा एखादी सौंदर्यपूर्ण निर्मिती केली जाते, तेव्हा तिला 'कला' असे म्हणतात. (२) 'कला' ही विविध घटकांची अनुभूती देणारी मांडणी असते.
(३) ही मांडणी शिल्प, गायन, चित्र, नृत्य वा वादन विविध रूपांत आविष्कृत होते. अशा
(४) कलानिर्मितीच्या मुळाशी कल्पकता, संवेदनशीलता, कौशल्य इत्यादी महत्त्वाचे घटक असतात.
(२) हेमाडपंती शैली.
उत्तर : प्रामुख्याने यादवकाळात महाराष्ट्रात हेमाडपंती मंदिरांची बांधणी झाली. (१) हेमाडपंती स्थापत्यशैलीचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे या पद्घतीत दोन दगडांमधील सांधे चुना वा मातीने भरले जात नाहीत. दगडांमध्येच एकमेकांत घट्ट बसतील अशा कातलेल्या खोबणी आणि कुसू यांच्या आधारे भिंत उभारली जाते (२) हेमाडपंती मंदिरांच्या बांधणीत प्रामुख्याने तारकाकृती बांधकाम आढळते भिंती अनेक कोनांमध्ये (४) या दगडी भिंर्तीवरील देवतांची कोरीव शिल्पे पर्यटकांना आकसून घेतात. महाराष्ट्रभर अशी उभी असलेली हेमाडपंती शैलीतील मंदिरे तत्कालीन शिल्प व स्थापत्यकलेचा विकास दर्शवतात. (३) तारकाकृती मंदिरांच्या बाह्य विभागलेल्या असतात.
(३) मराठा चित्रशैली,
उत्तर : इसवी सनाच्या सतराव्या शतकाच्या उत्तरार्धात मराठा चित्रशैली विकसित होण्यास सुरुवात झाली. (१) सचित्र हस्तलिखित पोथ्या, पोध्यांच्या खाली आणि वर ठेवण्यात येणाऱ्या लाकडी फळ्यांवरील चित्रे, काचचित्रे आणि 3 भित्तिचित्रे या विविध स्वरूपांत मराठा चित्रशैलीचा आविष्कार आढळतो. (२) या शैलीतील चित्रे रंगीत असून ती भित्तिचित्रे आणि हस्तलिखितांमधील लघुचित्रे यांच्या स्वरूपात आहेत. (३) वाड्यांचा दर्शनी भाग; दिवाणखाने 3मंदिरांचे मंडप;) शिखरे व छत यांवर मराठा चित्रशैलीतील भित्तिचित्रे पाहण्यास मिळतात.
(४) या चित्रशैलीवर राजपूतु आणि माळवा चित्रशैलीचा; तसेच युरोपीय चित्रशैलीचा प्रभाव पडलेला दिसून येतो
(४) कला शैली
उत्तर : (१) प्रत्येक कलाकाराची कलानिर्मितीची जी स्वं पद्धती असते. तिला शैली' असे म्हणतात, ही शैली किंवा पद्थकं जिल्हा परंपरेचे रूप धारण करते; तेही ती कलाशैली म्हणून ओळखले जाऊ लागते.
(२) प्रत्येक कलाप्रकारात अशा शैली रूढ़ झालेल्या आहेत.
(३) प्रत्येक प्रदेशात, संस्कृतीत आणि कालखंडात विविध कलाशैली विकसित होतात.
(४) त्या त्या कालखंडात आणि संस्कृतीत विशिष्ट कलाशैलीचा प्रभाव पडत असल्याने त्या शैलीच्या आधारे त्या संस्कृतीतील कलेच्या इतिहासाचा अभ्यास करता येतो,
(५) अभिजात चित्रकला.
उत्तर : (१) ज्या कला प्रमाणित नियमांच्या चौकटीत बांधलेल्या असतात, त्या कलांना 'अभिजात कला' असे म्हणतात. (२) प्राचीन भारतात अशा ६४ अभिजात कलांचा ठल्लेन 'आलेख्यम्' किंवा 'आलेख्य विदया' या नावाने केलेला आहे. (३) आलेख्य विदयेची म्हणजेच अभिजात चित्रकलेची पड़ंगे म्हणजेच सहा पैलू आहेत. आकार, प्रमाणबद्धता, भावप्रदर्शन (चेहऱ्यावरील भाव), सौंदर्याचा स्पर्श, सादृश्यता व रंगांचे आयोजन यांचा या षडांगांत समावेश होतो.
(४) जैन धर्मीयांच्या आगमग्रंथांत आणि पुराणांमध्ये मंदिरांच्या बांधणीच्या संदर्भात अभिजात चित्रकला विचार मांडला गेला आहे.
टिपा लिहा :
(१) चित्रकथी परंपरा. (प्रत्येकी २ गुण) उत्तर : (१) कठपुतळ्या किंवा चित्रांच्या साहाय्याने रामायण महाभारत यांमधील कथा सांगण्याची परंपरा म्हणजे 'चित्रकथी परंपरा' होय. (२) या परंपरेची माहिती चालुक्य राजा सोमेश्वर याने बाराव्या शतकात लिहिलेल्या 'मानसोल्लास' किंवा अभिलषितार्थ चिंतामणी या ग्रंथात आढळते.
(३) कोकणातील कुडाळजवळच्या पिंगुळी गावातील ठाकर आदिवासींनी ही परंपरा जतन केली आहे. म्हणून चित्रकथी परंपरेला "पिंगुळी परंपरा' असेही म्हटले जाते.
(४) चित्रकथी परंपरेत कागदावर चित्र काढून ती नैसर्गिक मे रंगवली जातात. साधारणत: ३० ते ५० चित्रांत एक कथा पूर्ण केली जाते. ही परंपरा आता नष्ट होण्याच्या मार्गावर आहे.
(२) लघुचित्रे.
उत्तर : (१) लहान आकाराच्या चौकटीतील चित्राला लघुचित्र' असे म्हणतात. हस्तलिखित पोथ्यांच्या माध्यमातून ही लघुचित्रेसामान्य लोकांपर्यंत पोहोचली सुरुवात या लघुचित्रांवर पर्शियन शैलीचा प्रभाव होता. २) दक्षिणे कडील मुस्लिम राजवटीच्या आश्रयारखाली दख्खनी सचिशेली विकसित झाली तर अकबराख्या काळात पर्शियन ि भारतीय चित्र शैलीतील मुल लघुचित्र शैलीचा उदय झाला.
३) धार्मिक आशय सहजसुलभ पद्धतीने लोकांपर्यंत पोहोचवण्यात ही सुमित्रा यशस्वी
४)भित्त चित्रशैलीपेक्षा हस्तलिखित यामधील लघुचित्र शैली वेगळी व वैशिष्ट्यपूर्ण ठरते.
(1) पाश्चात्य चित्रकला.
: (१) ब्रिटिश राजवटीत भारतीय चित्र शैली पर पाश्चात्त्य चिाशैलीचा प्रभाव पडलेला जाणवतो. जेम्स वेल्स या स्कॉटिश विकाराच्या नेतृत्वाखाली पुण्यातील शनिवारवाड्यात कला शाळेची स्थापना झाली होती.
(२) मुंबईत १८५७ साली पाश्चात्त्य कलाशैलीचे शिक्षण देण्यासाठी जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट अॅन्ड इंडस्ट्रीची स्थापना झाली.
(३) पेस्तनजी बोमनजी यांनी अजिंठा लेण्यांमधील चित्रांच्या प्रतिकृती बनवल्या होत्या.
(४) चित्रवस्तूंचे हुबेहब चित्रण करणे, हे पाश्चात्त्य चित्रशैलीचे वैशिष्ट्य समजले जाते.
(४) चित्रकार गंगाराम तांबट
उत्तर : (१) स्कॉटिश चित्रकार जेम्स वेल्स याच्या नेतृत्वाखाली शनिवारवाड्यात कला शाळा स्थापन करण्यात आली होती. या बेल्स सोबत मराठी चित्रकार गंगाराम तांबट है काम करीत होते. (२) उत्तम चित्रकार असलेल्या तांबट यांनी वेरूळ व कालें येथील लेण्यांची चित्रे काढली होती. (३) त्यांची काही चित्रे अमेरिकेतील येल विद्यापीठातील 'येल सेंटर ऑफ ब्रिटिश आर्ट' येथे जतन करून ठेवलेली आहेत.
(५) मंदिर स्थापत्यशैली.
उत्तर : (१) शिखरांच्या रचनावैशिष्ट्यांवरून भारतीय मंदिर स्थापत्याच्या अनेक शैली निर्माण झाल्या. (२) उत्तर भारतात 'नागर शैली' तर दक्षिण भारतात 'द्राविड शैली' अशा दोन प्रमुख शैली अस्तित्वात आल्या. (३) नागर व द्राविड या दोन शैलींच्या मिश्रणातून 'वेसर' ही नवीन मंदिर स्थापत्यशैली निर्माण झालो. (४) मध्य प्रदेश आणि महाराष्ट्रात 'भूमिज' आणि 'नागर अशा दोन मंदिर स्थापत्यशैली विकसित झाल्या.
(६) इंडो-गोथिक स्थापत्यशैली.
उत्तर : (१) गॉथिक स्थापत्यशैलीचा उगम फ्रान्समध्ये बाराव्या शतकात झाला.
(२) भारतात इंग्रजांचे राज्य स्थापन झाल्यानंतर भारतीय स्थापत्यशैली आणि गाँधिक स्थापत्यशैली यांच्या मिश्रणातून इंडो गाँधिक स्थापत्यशैली उदयाला आली. (३) भारतात ब्रिटिश काळात या शैलीत अनेक चर्च, सरकारी कन्या, अधिका-यांचे निवासस्थाने, रेल्वे स्टेशन्स यांच्या इमारती इंडो-गॉथिक स्थापत्यशैली बांधल्या गेल्या (४) मुंबईतील 'छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस ही प्रसिद्ध इमारत याच स्थापत्यशैलीत बांधलेली आहे.
(৩) किताब--नवरा
उत्तर : (१) विजापूरचा सुलतान इब्राहिम आदिलशाह दुसरा याने दखन उर्दू भाषेत 'किताब-ए-नवरस' हा ग्रंथ लिहिला. हा ग्रंथ संगीत शास्त्राशी संबंधित आहे. (२) या ग्रंथात गायनाला अनुकूल अशी गोते आहेत. (३) धृपद गायकीतील गीतांना साकार करणारा आणि रसिकांना उत्तम दर्जाच्या काव्याची अनुभूती देणारा असा हा आहे. (४) संस्कृत साहित्यात प्रकट होणाऱ्या नवरसांचा परिचय संगीतशास्त्राशी संबंधित असलेल्या या पर्शियन ग्रंथातून होतो.
पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा : (प्रत्येकी ३ गुण)
(१) कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते. उत्तर : (१) कलावस्तूंच्या खरेदी-विक्रीचे एक स्वतंत्र क्षेत्र असते. (२) कलावस्तू नकली आहेत की खन्या आहेत. त्यांतोल धातू, लाकडाचा प्रकार, त्यांचा दर्जा योग्य आहे का हे त्यातील जाणकारच सांगू शकतो. (३) कलावस्तूतील कलेचा दर्जा कसा आहे. हे कलाकारच ओळखू शकतात. (४) एकूण कलावस्तूंचे मूल्य ठरवताना वरील सर्व गोष्टींची पारख होणे आवश्यक असते, त्यासाठी कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते.
(२) चित्रकधीसारख्या नामशेष होण्याच्या मार्गावर असलेल्या परंपरेचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे.
उत्तर : (१) कठपुतळ्या किंवा चित्रांच्या साहाय्याने रामायण महाभारतातील कथा सांगण्याची परंपरा म्हणजे 'चित्रकथी परंपरा' होय. (२) ठाकर, आदिवासी, वारली अशा जमातींनी चित्रकथी परंपरा पिढ्यान्पिढ्या टिकवून ठेवली आहे. (३) चित्रकथी कुटुंबांमध्ये जतन करून ठेवलेल्या पोथ्या आता जीर्ण झाल्या आहेत. (४) नामशेष होण्याच्या मार्गावर असलेल्या चित्रकथीसारख्या या परंपरांचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे; कारण या परंपरा आपल्या संस्कृतीच्या घटक असून, तो आपला वैभवशाली वारसा आहे.
(३) भारतीय ललितकला अधिकाधिक समृद्ध होत गेल्या.
उत्तर : (१) शेकडो वर्षांच्या कालखंडात भारतात ग्रोक, अरब. मुघल, ब्रिटिश असे शासक आले (२) या राजवटीत भारतीय लोकांचा त्यांच्या ललितकलाशीहोी संबंध आला. (३) त्यामुळे कलांच्या सादरीकरणामध्येही अनेक प्रवाह मिसळत गेले. (४) त्यातून गायन, वादन, नृत्य यांच्या नवनव्या शैलो निर्माण झाल्या. त्यामुळे भारतीय ललित कला अधिकाधिक समृद्ध होत गेल्या.
(४) उपयोजित कलाक्षेत्रात जाणकारांची आवश्यकता असते.
उत्तर : (१) उपयोजित कलाक्षेत्रात कलात्मक रचना आणि उपयुक्तता यांची सांगड घालून वस्तुनिर्मिती करावी लागते. (२) वस्तुनिर्मितीची संकल्पना प्रत्यक्षात उतरवेपर्यंत निर्मितीचे अनेक टप्पे पार पाडावे लागतात, (३) कलावस्तूंचे उत्पादन करताना सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक परंपरा माहीत असाव्या लागतात. (४) वस्तुनिर्मितीच्या प्रत्येक टप्प्यावर प्रशिक्षित व व्यक्तींची, जाणकारांची आवश्यकता असते. कुशल
पुढील प्रश्नांची २५ ते ३० शब्दांत उत्तरे लिहा : (प्रत्येकी ३ गुण) * (१) 'लोकशिल्पकला' याविषयी माहिती लिहा. उत्तर : (१) लोककलांची परंपरा अश्मयुगीन काळापासून चालू आहे. हडप्पा संस्कृती मातीची शिल्पे, देवतांच्या मूर्ती तयार केल्या जात असत. आजही बंगाल, बिहार, गुजरात, महाराष्ट्र, राजस्थान अशा अनेक राज्यांत मातीच्या गणेशाच्या, गौरोच्या मूर्तों तयार केल्या जातात. (२) मातीची खेळणी, बैल तयार करण्याची पद्धत हडप्पा संस्कृती होती. (३) पूर्वजांच्या स्मरणासाठी उभे केलेले लाकडी खांब आणि वीरगळ यांवर शिल्पे कोरली गेलेली पाहावयास मिळतात. (४) अशा रितीने धार्मिक कारणांतून व मनोरंजनासाठी तयार केल्या जाणाऱ्या कारागिरीतून लोकशिल्पकला टिकून राहते व तिचा विकासही झाला.
(२) गांधार शिल्पशैलीची माहिती लिहा. उत्तर : (१) इसवी सनापूर्वी दुसऱ्या शतकापासून अफगाणिस्तान आणि आसपासचा प्रदेश यांवर ग्रीक आणि पर्शियन संस्कृतींचा प्रभाव वाढू लागला. (२) इसवी सनापूर्वीच्या चौथ्या शतकात सिकंदराच्या स्वारोनंतर भारताचा ग्रीकांना घनिष्ठ संबंध येऊन ग्रौकांच्या शिल्पकलेचा भारतीय शिल्पकलेवर प्रभाव पडला. त्यातून निर्माण झालेल्या शिल्पशैलीला 'गांधार शिल्पशैली' असे म्हणतात,
(३) हिरवट करड्या रंगाच्या शुनखडीच्या दगडात या शैलीती शिल्पे कोरलेली आवळतात. (४) सायव्य सरहद्द प्रांत, पेशावर व तक्षशिला या परिसरात् शैलीतील शिल्पे मोठया प्रमाणात आहेत. गांधार शिल्पशैलीची भव्यता व वैविध्य यामुळे शिल्पकलेच्या इतिहासात या शेती आमूलाग्र बदल केला.
(२) भारतीय मूर्तिविज्ञानाच्या प्रगतीची वाटचाल कशी झाली ते लिहा.
उत्तर : (१) स्थानिक शिल्पकलाशैली व गांधार शिल्पशैलीच्या मिलाफातून निर्माण झालेल्या मथुरा शिल्पशैलीने भारतीय मूर्ती विज्ञानाचा पाया घातला. (२) कुशाण नाण्यांवर देवप्रतिमांचा उपयोग करण्याची कल्पना प्रथम आलेली दिसते (३) गुप्त साम्राज्याच्या काळात भारतीय मूर्तिविज्ञानाचे नियम तयार होऊन, शिल्पकलेचे मापदंड निर्माण झाले. (४) चोळ राजांच्या काळात दक्षिण भारतात शिव-पार्वती, नटराज, लक्ष्मी-विष्णू इत्यादी देवतांच्या कांस्यमूर्ती घडवण्याची कला विकसित झाली. अशा रितीने भारतीय मूर्तिविज्ञानाच्या प्रगतीची वाटचाल झालेली दिसून येते
(४) भारतातील कोरीव लेण्यांविषयी माहिती लिहा.
उत्तर (१) इसवी सनापूर्वीच्या तिसऱ्या शतकापासूनच भारतात कोरीव लेण्यांची परंपरा सुरू झाली. (२) लेण्यांमध्ये स्थापत्य आणि कोरीव शिल्पकलेचा संगम आढळतो (३) लेण्यांची प्रवेशद्वारे, आतील खांब आणि मूर्ती शिल्पकलेचे उत्तम नमुने आहेत (४) लेण्यांच्या भिंती आणि छते उत्तम चित्रकारीने नटलेली असतात. भारतात अनेक ठिकाणी व विशेषत्वाने महाराष्ट्रात बोद्घ, जैन व हिंदू लेणी आहेत. १९८३ मध्ये अजिंठा आणि वेरूळ या लेण्यांना जागतिक वारशाचा दर्जा मिळाला.
(५) भारतातील मंदिर स्थापत्यशैलीचा विकास कसा झाला?
उत्तर : (१) इसवी सनाच्या चौथ्या शतकात गुप्त साम्राज्याच्या काळात भारतात मंदिर स्थापत्याची सुरुवात झाली. (२) सुरुवातीच्या काळात गाभारा आणि त्याबाहेरील चार स्तंभ असलेली ओसरी एवढेच मंदिराचे स्वरूप होते. (३) वेरूळच्या केलास मंदिराच्या भव्य रचनेवरून हे लक्षात येते की, इसवी सनाच्या आठव्या शतकापर्यंत मंदिर स्थापत्य पूर्ण विकसित झाले होते. (४) भारतातील मध्ययुगीन काळापर्यंत मंदिर स्थापत्यात नागर, द्राविड, भूमिज, वेसर अशा अनेक स्थापत्यशैली विकसित झाल्या.
६)नृत्य आणि शास्त्रीय संगीत लोकांपर्यंत पोहोचवण्यासाठी पोहोचवण्यासाठी मात कोणते प्रयत्न होतात?
उत्तर- १) विविध ठिकाणी संगीताने ग नृत्याचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात (२) पुण्यात प्रतिवर्षी सवाई गंधर्व यांच्या नावाने होणाच्या गो महोत्सव याप्रमाणे महोत्सव भरवले जातात. शास्त्रीय संगीताच्या विविध शैलींना (२) नृत्य आणि सादरीकरणाला गाव दिला जातो. आणि त्यांचा आस्वाद घेण्यासाठी भारतीय लोक आणि परदेशी लोक भारतात येतात.
(७) नृत्यकलेतील उदय शंकर यांचे कार्य लिहा.
उत्तर : उदय शंकर यांनी नृत्यकलाक्षेत्रात पुढील कार्य केले (१) भारतीय शास्त्रीय नृत्य आणि युरोपीय रंगभूमीवरील नृत्यनाट्य परंपरा यांचा भेळ भात. (२) नवोन नृत्यशैली विकसित केल्या. (३) लोकनृत्याच्या विविध शैलींना शास्त्रीय नृत्यशैलीत स्थान मिळवून दिले (४) नृत्यकलेच्या सादरीकरणाचे क्षेत्र त्यांनी विस्तृत केले.
(८) उपयोजित कलाक्षेत्रात कोणकोणत्या गोष्टींचा समावेश होतो?
उत्तर 'उपयुक्तता हा उपयोजित कलांचा मुख्य हेतू असतो, त्या दृष्टीने उपयोजित कलाक्षेत्रात पुढील गोष्टींचा समावेश होतो (१) औदयोगिक क्षेत्र, जाहिरातीचे क्षेत्र, रंगमंचावरील नेपथ्य, चित्रपट व दूरदर्शन वरील कार्यक्रमांसाठी लागणारे तंत्रज्ञ इत्यादी. (२) मुद्रणक्षेत्रातील पुस्तके, नियतकालिके, वर्तमानपत्रे यांच्या निर्मितीसाठी लागणारे तज्ज्ञ तसेच संगणकावर काम करणारे तंत्रज्ञ, (३) भेटकारे, आमंत्रणपत्रिका, भेटवस्तू तसेच घरसजावटीच्या वस्तू तयार करणे. (४) दागदागिने, मौल्यवान वस्तू. नक्षीची भांडी कापड, काचेच्या वस्तू यांची निर्मिती.
प्र.७ पुढील परिच्छेद वाचून त्याखाली दिलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा:
(एकूण ४ गुण) पाठपपुस्तक पृष्ठ क्रमांक २३ अश्मयुगीन काळातील येऊ शकते. (१) कोणत्या राज्यांमध्ये गुहाचित्रे आढळली आहेत? उत्तर : मध्य प्रदेश, उत्तर प्रदेश, बिहार, उत्तराखंड, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तेलंगणा या भारतातील राज्यांमध्ये गुहाचित्रे आलेली आहेत.
(२) गुहाचित्रांची परंपरा केव्हापासून सुरू झाली?
उत्तर : गुहाचित्रांची परंपरा अश्मयुगीन काळापासून सुरू झालेली दिसून येते.
(३) गुहाचित्रांची वैशिष्ट्ये लिहा.
उत्तर (१) गुहाचित्रांमध्ये मनुष्य, प्राणी, झाडे यांच्या भौमितिक आकृत्या काढलेल्या दिसतात. (२) या चित्रांमध्ये नैसर्गिक द्रव्यांपासून तयार केलेल्या रंगांचा वापर केलेला असतो. (३) परिसरासंबंधीचे ज्ञान आणि नैसर्गिक खोतांचा उपयोग करून घेण्याचे तंत्रज्ञान यांचा विकास होत गेल्याचे दिसते. (४) बदलत्या काळाप्रमाणे चित्रांच्या रेखाटनांत बदल झालेला चित्रांतून दिसून येतो.
. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा (प्रत्येकी ४ गुण) (१) लोकचित्रकला शैलीविषयी सविस्तर माहिती लिहा. उत्तर : (१) अश्मयुगीन काळापासून गुहाचित्रांची परंपरा चालू आहे. या गुहाचित्रांतून लोकचित्रशैलीचे जतन केले गेले. (२) गुहाचित्रांमध्ये प्राणी, मनुष्याकृती, झाडे, शिकारोंचे प्रसंग अशोक चित्र गुहांच्या भिंतीवर कोरलेले आढळतात. (३) अश्मयुगीन मानवाच्या प्रगतीच्या वाटचालीत चित्रांचे विषय बदलत गेले. नवीन प्राणी, शेतीजीवन, वनस्पती इत्यादी नवीन विषय येत गेले. मनुष्याकृती च्या रेखाटनांच्या पद्धतीत व चित्रांमध्ये वापरल्या गेलेल्या रंगांमध्ये फरक होत गेला. (४) नैसर्गिक द्रव्यांपासून, वनस्पतींच्या पानांपासून तयार केलेले विविध रंग वापरले गेलेले दिसतात. सभोवतालचा परिसर आणि अवगत झालेले नवनवीन ज्ञान व तंत्रज्ञान यांचा वापर करून मानव चित्रे कोरू लागला. (५) नवाश्मयुगात विकसित झालेला मानव,देव-देवतांची चित्रे काडू लागला. सणसमारंभप्रसंगी घरांच्या भितोवर चित्रे काढणे, अंगणात रांगोळी काढणे अशा स्थानिक परंपर्यंतून लोकचित्रशैली विकसित झाली. वारली चित्र परंपरा: चित्रकला परंपरा लघुचित्र परंपरा अशा अनेक लोकचित्रकला शैली आढळतात
(२) भारतातील मुस्लीम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये सोदाहरण स्पष्ट करा
उत्तर : पर्शियन, मध्य आशियाई, अरबी आणि इस्लाम पूर्व भारतीय स्थापत्य अशा अनेक स्थापत्यशैलीतून विकसित झालेल्या स्थापत्यशैलीस मुस्लीम स्थापत्यशैली असे म्हणतात मध्ययुगीन भारतात मुस्लीम सत्तांच्या काळात विकसित झालेल्या या मुस्लिम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये व उदाहरणे पुढीलप्रमाणे
(१) या स्थापत्यशैलीत बांधलेला कुतुबमिनार जगातील सर्वाधिक उंच (२४० फूट) आहे.
(२) मुघल सम्राट शहाजहान बांधलेला ताजमहाल ही वास्तू जगातील आठवे आश्चर्य मानले जाते
(३) इसवी सनाध्या सतराख्या शतकात बांधलेला विजापूरचा गोलघुमट ही वास्तू प्रतिज्ञा साठी प्रसिद्ध आहे.
(४) फतेहपूर येथे सम्राट अकबराने बांधलेला राजवाहा आणि मुलंद दरवाजा त्याच्या उंचीसाती आणि भव्यतेसाठी प्रसिद्ध आहे.
(५) दिल्ली आणि आ येथे बांधलेले लाल किल्ले विस्तीर्ण आणि देखणे आहेत वरील सर्व वास्तू मुस्लीम स्थापत्यशैलीचे उत्तम नमुने आहेत.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा