 |
| चंपाषष्टी 2023- champashashti 2023 |
चंपाषष्टी
चंपाषष्टीच्या दिवशी महाराष्ट्रातील जेजुरी येथे खंडोबाचा उत्सव होतो. मणि आणि मल्ल या दोन दैत्यांचा पराभव करून खंडोबाने प्रजेला त्यांच्या संकटातून मुक्त केले. या घटनेची आठवण म्हणून हा सण चंपाषष्टीला साजरा केला जातो. हा सण मार्गशीर्ष शुक्ल प्रतिपदेपासून सुरू होतो आणि चंपाषष्टीच्या दिवशी संपतो.
या तिथीची देवता खंडोबा किंवा मल्लारी आहे. चंपाषष्टीच्या दिवशी महाराष्ट्रातील जेजुरी येथे खंडोबाचा उत्सव होतो. कुलदेवता असलेला खंडोबा. चंपाषष्टीला त्यांच्या घरी नवरात्री साजरी केली जाते.
चंपाषष्टीचे महत्त्व:
चंपा षष्ठीचे महत्त्व हिंदू पौराणिक कथेनुसार, भगवान शंकराचा योद्धा अवतार खंडोबाची पूजा केली जाते. हा सण भगवान खंडोबाचा दुष्ट राक्षस, मल्ल आणि माली यांच्यावर विजय दर्शवितो आणि लोक सर्व वाईट शक्तींपासून संरक्षणासाठी अॅपला प्रार्थना करतात. वाचा ग्रामीण महाराष्ट्र कर्नाटकात, भगवान खंडोबाला शेतकरी, शिकारी आणि योद्धे यांचा स्वामी म्हणून पाहिले जाते.
श्री खंडोबा हे महाराष्ट्राचे कुलदैवत आहे. खंडोबाची पूजा प्रामुख्याने महाराष्ट्र आणि कर्नाटक राज्यात केली जाते. मार्गशीर्ष शुद्ध प्रतिपदा ते मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठीपर्यंत सहा दिवस खंडोबाचे नवरात्र साजरे केले जाते. मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठी म्हणजेच चंपाषष्ठीच्या दिवशी खंडोबाची विनंती ऐकून मणि-मल्लाचा वध करून लिंगद्वय म्हणून प्रकट झाले. नवरात्रीचे पाच दिवस उपवास करून सहाव्या दिवशी उपवास सोडला जातो. सहा दिवस नंदादीप देवासमोर ठेवला जातो. बील, दवणा, झेंडूची फुले देवाला खूप प्रिय आहेत म्हणून ती वाहतात.
चंपा षष्ठी 2023 : आज चंपाषष्ठी! जय मल्हारच्या जयघोषाने जेजुरी दुमदुमली; जाणून घ्या श्रीखंडोबा पूजा, तिथी, भंडारा, थाळी भरण्याचे महत्त्व
चंपा षष्ठी 2023 : आज चंपाषष्ठी! जय मल्हारच्या जयघोषाने जेजुरी दुमदुमली; जाणून घ्या श्रीखंडोबा पूजा, तिथी, भंडारा, थाळी भरण्याचे महत्त्व
चंपा षष्ठी 2023 : चंपा षष्ठीच्या दिवशी महाराष्ट्रातील जेजुरी येथे खंडोबाचा उत्सव साजरा केला जातो. मणि आणि मल्ल या दोन दैत्यांचा पराभव करून खंडोबाने प्रजेला त्यांच्या संकटातून मुक्त केले.
खंडोबा किंवा मल्लारी ही मार्गशीर्ष शुक्ल षष्ठीच्या या तिथीची देवता आहे. चंपाषष्टीच्या दिवशी महाराष्ट्रातील जेजुरी येथे खंडोबाचा उत्सव होतो. कुलदेवता असलेला खंडोबा. चंपाषष्टीला त्यांच्या घरी नवरात्री साजरी केली जाते.
खंडोबाच्या महानैवेद्याचे महत्त्व
चंपाषष्टीच्या दिवशी कुलधर्म होतो. या दिवशी खंडोबाला महानैवेद्य दाखवला जातो. त्यात ठोंबारा, कणीक रोदगा, वांग्याचे भरीत, पातीचा कांडा आणि लसूण यांचा समावेश होतो. ठोंबारा हे नाव काहींना अपरिचित वाटेल. ठोंबारा हा जोंधळे शिजवून त्यात दही आणि मीठ घालून बनवलेला पदार्थ आहे. तसेच गव्हाच्या लोंब्या, हुरडा, तीळ आणि गूळ एकत्र करून दिवा बनवला जातो. त्यात फुलझाडे लावली आहेत.
तळी भरण्याचे महत्त्व
महानैवेद्य करण्यापूर्वी टाळी भरली जाते. ताम्हणात पाने, पैसे, सुपारीची पाने, भांडार आणि नारळ ठेवणे आणि येळकोट पठण करताना ताम्हण तीन वेळा उचलणे याला 'ताली भरण' म्हणतात. प्रत्येक वेळी ताम्हण उचलताना भांडाराने भरलेली नारळाची वाटी फोडली जाते. त्यानंतर ते दिवती बुधलीसोबत आरती करतात. त्यानंतर जेजुरीच्या दिशेने चार पावले टाकून देवाला ओवाळतात आणि दुकाने फेकून देऊन पुन्हा जागेवर येतात. लाक्षणिक अर्थाने 'जेजुरीला येणे' असे म्हणतात. मग दुधाने दिवे विझवले जातात.
ताम्हण भरणे म्हणजे ताम्हणात सुपारी, पैसा, सुपारी, भंडारा आणि नारळ हे पदार्थ टाकून ताम्हण तीन वेळा "सदानंदाचा येळकोट" किंवा "एलकोट एलकोट जय मल्हार" असे तीन वेळा जोरात उचलणे. त्यानंतर दिवती आणि बुधली घेऊन आरती करतात. भंडारा आणि नारळ देवासमोर टाकून प्रसाद वाटला जातो.
खंडोबाची पाच चिन्हे:
1) लिंग: हे स्वयंपूर्ण, अचल किंवा लवचिक आहे.
२) तांदूळ : हा शिळा आणि टोकाच्या खाली निमुळता असतो.
3) मुखवटे: हे कापड किंवा पिटली आहेत.
४) मूर्ती: या उभ्या, बसलेल्या, कधी कधी धातूच्या किंवा दगडाच्या असतात.
५) टाका: घरातील पूजेसाठी सोन्याच्या पानावर किंवा चांदीच्या पानावर बनवलेल्या प्रतिमा. खंडोबा ही भक्तांच्या मनोकामना पूर्ण करणारी व नवसाची पूर्तता करणारी देवता आहे. त्यामुळे नवस घेणे आणि ते फेडणे अत्यंत आवश्यक आहे.
काही सौम्य नवस:
1) देवाला मौल्यवान वस्तू अर्पण करणे.
२) दीपमाला बांधणे.
3) मंदिर बांधणे किंवा मंदिराचा जीर्णोद्धार करणे.
4) पायऱ्या बांधणे, ओव्हरीचे बांधकाम.
5) देवाला दोष देणे. खेत वा म्हणजे ठराविक दिवशी देवदर्शनाला जाणे.
६) पाण्याचे भांडे टाकणे.
७) उसाच्या वाडग्यात किंवा जोंधळ्याच्या ताटात प्रतीकात्मक देवतेची स्थापना करणे आणि वाघाच्या पक्ष्याकडून देवतेची गाणी म्हणणे. याला जागरण किंवा गोंधळ असेही म्हणतात.
8) देवाची गदा परत मागणे आहे. (निश्चित अंतराने देवाच्या नावाने भिक्षा मागणे.)
९) ताट भरणे, उचलणे, दहीभात देवाची पूजा करणे.
१०) ब्राह्मण, गुरू आणि वाघ-मुरळी यांना अष्टमी विधीनुसार पुरण-वरण आणि रोड्‍य अर्पण करून अन्नदान करणे.
11) कान टोचणे, जावळ, शेंडी इत्यादी विधी करणे, नारळ फोडणे, देवाच्या मूर्ती विकणे.
विशेष दिवस :
रविवार हा खंडोबाचा दिवस मानला जातो. सोमवती अमावस्या, चैत्री, श्रावणी आणि माघी पौर्णिमा, चंपाषष्ठी आणि महाशिवरात्र या दिवसांना विशेष महत्त्व आहे. मल्हारी मार्तंड हा शिवाचा भैरव अवतार मानला जात असल्याने रविवारला महत्त्व प्राप्त झाले असावे. चैत्री पौर्णिमा हा मार्तंड भैरवाचा अवतार दिवस आहे. श्रावणी पौर्णिमेला मल्हारी आणि बाणा यांचा विवाह झाला. माघी पौर्णिमा हा म्हाळसेचा जन्म दिवस. मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठी म्हणजेच चंपाषष्ठीच्या दिवशी खंडोबाने ऋषींची विनंती मानून मणि-मल्लाचा वध केला आणि लिंगद्वय म्हणून प्रकट झाले.
महाराष्ट्र आणि कर्नाटकातील बारा प्रसिद्ध ठिकाणे: महाराष्ट्र: 1) कडे-कान्हे पठार, जेजुरी
खंडोबाची नवरात्र :
अनेक कुटुंब खंडोबाला आपले कुलदैवत मानतात. खंडोबाला मल्लरी (मल्हारी), मैलार, मणि-मल्लांचा वध करणारा म्हणून, (म्हाळसाचदेवीचा पती म्हणून) म्हाळसाकांता, मार्तंडभैरव किंवा खंडोबा (स्कंद पर्वतावरील खांड्यासह राक्षसाचा वध करणारा म्हणून) म्हणतात. स्कंद पर्वतावरून श्री शंकर आपल्या खडगासह मल्लसुराचा वध करण्यासाठी आले होते, त्या वेळी त्या खड्गाचे नाव खंडा म्हणून ओळखले जाऊ लागले. श्री शंकराचा हा अवतार खंडोबा म्हणून नावारूपास आला. खंडोबाची वेशभूषा : साधारणपणे विठ्ठलाचा बॉडीसूट, पांढरे धोतर, डोक्यावर स्कार्फ, अंगरखा, उपरण असा साधा पोशाख असतो.
खंडोबाची पूजा : खंडोबाच्या तांदळा, शिवलिंग आणि चतुर्भुज मूर्ती या तीन मूर्तींची पूजा केली जाते. पण कुत्रे आणि घोडे आहेत. लग्नसमारंभातच खंडोबाचे दर्शन घेतले जाते. नवरात्रात घरोघरी याच टाक्यावर प्रतिष्ठापना केली जाते. देवाची स्वच्छता करून पूजा करावी. एका भांड्यात कापूर-चंदनमिश्रित पाणी घ्या आणि पूजेसाठी वापरा. पूजेच्या वेळी फुले, गुलाल, भांडार वाहावे. साठवलेल्या भाताच्या दाण्यांची लागवड करावी. पूजा करताना लाल, निळे, पांढरे कमळ आणि इतर रंगाची फुले, पारिजातक, झेंडू, मालतीची फुले देवाला अर्पण करावीत.
पत्री :
पत्री म्हणून नागवेलीची पाने, बिल्वची पाने, हळदीची पाने, अशोकाची पाने, तुळशीची पाने, दुर्वांकुरची पाने, आंब्याची पाने, जळची, कवठा, जांबळी, सब्जाची पाने ही देवाला विशेष प्रिय आहेत, असे मल्हारी महात्म्यामध्ये म्हटले आहे. जी पाने व पाने सापडतील ती देवाला न्यावीत. देवासमोर धूप जाळा. उत्तम वस्त्र, दागिने देवाला अर्पण करावेत. देवासमोर एका भांड्यात दूध ठेवावे. त्रयोदशगुणी पानाचा विडा देवाला अर्पण करावा. पहिल्या दिवशी विड्याच्या पानांचा हार देवाला बांधला जातो.
सहा दिवस देवाजवळ नंदादीप प्रज्वलित केला जातो. ते दररोज देवाला वस्तू अर्पण करतात, दररोज देवाची पूजा करतात, नैवेद्य आणि आरती करतात. आरतीसाठी पिठांचे दिवेही लावले जातात. सहा दिवसांपैकी एक दिवस उपवास करावा. नवरात्रीच्या या दिवसांत मल्हारी महात्मा, मल्हारी स्तोत्रे ऐकणे खूप फलदायी असते. महा नैवेद्य : सतीच्या दिवशी पुरणपोळी, वांग्याची भरी-बाजरी रोदग्याचा नैवेद्य दाखवला जातो. खंडोबाच्या नैवेद्यासाठी चातुर्मास वगळता आठ महिने वांगी चालतात. महाराष्ट्रात चातुर्मासात कांदा, लसूण, वांगी निषिद्ध आहेत. कांदा फक्त चंपाषष्टीच्या दिवशीच चालतो. चंपाषष्ठी ब्राह्मण-सुवासिनींना भोजन द्यावे, वाघ-पाखरांना भोजन द्यावे, भोजनानंतर पाणविडा-दक्षिणा द्यावी. तसेच खंडोबाची वाहने कुत्र्यांना व घोड्यांना खाऊ घालावीत. सतीच्या दिवशी तेल आणि नैवेद्य देवाला नेला जातो. जेवण आटोपल्यावर घरातील सर्वजण पुरणपोळीच्या पानांची 'वारी खंडोबाची' म्हणून ब्राह्मण, वाघ-फिंच यांच्याकडून पुरणपोळी घेतात आणि प्रसाद म्हणून खातात. थाळी भरणे आणि उचलणे हा देखील एक प्रकारचा व्रत आहे. त्यानंतर नवरात्रोत्सव साजरा केला जातो. भिक्षा मागणे- काही घरांतून चंपाषष्टीच्या दिवशी भिक्षा मागण्याची प्रथा आहे. वारीचे आणखी एक रूप म्हणजे खंडोबाच्या रविवारच्या पवित्र दिवशी काही कुटुंबे वारी मागतात. ते पाचजण घरी 'वरी खंडोबाची' असा जयघोष करतात. साधारणपणे तांदळात कोरडे पीठ दिले जाते. तो त्याच्या घरी येतो आणि भाकरी भाजतो आणि घरातील सर्वांसाठी प्रसाद म्हणून खातो. यामुळे अशा घरात कधीही धान्याची कमतरता भासत नाही, असे मानले जाते. दान: या नवरात्रीमध्ये खंडोबासाठी शक्तीनुसार दान करा. अन्नदान खूप महत्वाचे आहे. कुंकू-अक्षतांसह पान-विडा द्यावा.
दिवती-बुधले:
दिवती-बुधलेचे महत्त्व असे की, मणिमल्लाच्या वधानंतर देवाच्या ठिकाणी अंधार पडला म्हणून भक्तांनी उजव्या हातात सोन्याचा, पितळाचा किंवा लोखंडाचा दिवा लावून देवाला ओवाळावे. ओवाळताना पायापासून डोक्यापर्यंत देवाला ओवाळावे. त्यानंतर डाव्या हातात दिवा घेऊन उजव्या हाताने पूजा करावी. नैवेद्यानंतर दिवा दुधात विझवावा. आणि ते दूध प्रत्येकाने तीर्थ म्हणून घ्यावे. लग्नादरम्यान किंवा नंतर गोंधळ घालणे म्हणजे गाणे, मल्हारीची स्तुती गीते ऐकणे, त्यासाठी देवाला आवाहन करणे. या देखील सामान्य पद्धती आहेत. आपल्या घरातील प्रत्येकाला आनंद, समाधान आणि आरोग्यदायी जीवन मिळावे, तसेच षष्ठरात्रोत्सवाच्या काळात आपल्यावर येणारी संकटे दूर व्हावीत.
घरामध्ये कुळधर्म कुलाचार नेहमीप्रमाणे पाळावा. मांस खाऊ नका, दारू पिऊ नका, विषयात लाड करू नका. घरात व्रत पाळावे, व्रत पाळावे, आचरण शुद्ध ठेवावे. घरातील वातावरण मंगलमय आणि आनंदी राहण्यासाठी प्रत्येकाने प्रयत्न करावेत.
मणी आणि मल्ल या दोन दिग्गजांचा पराभव
खंडोबा किंवा मल्लारी ही मार्गशीर्ष शुक्ल षष्ठीची देवता आहे. चंपाषष्टीच्या दिवशी महाराष्ट्रातील जेजुरी येथे खंडोबाचा उत्सव होतो. मणि आणि मल्ल या दोन दैत्यांचा पराभव करून खंडोबाने प्रजेला त्यांच्या संकटातून मुक्त केले. या घटनेची आठवण म्हणून हा सण चंपाषष्टीला साजरा केला जातो. हा सण मार्गशीर्ष शुक्ल प्रतिपदेपासून सुरू होतो आणि चंपाषष्टीच्या दिवशी संपतो. घटस्थापना, नंदादीप, खंडोबाची पूजा, मल्लरी महात्म्याची पूजा, एकभुक्त मुक्काम, शिवलिंग दर्शन, वाघ-फिंच भोजन, भांडार (हळद) विखुरणे आदी कामे या नवरात्रीमध्ये केली जातात. कुत्रा हे खंडोबाचे वाहन असल्याने त्यालाही चारा दिला जातो.
मल्लारी मार्तंड
खंडोबाला मल्लारी, मल्लरीमार्तंड, म्हाळसाकांत, मैलार, मैरल इत्यादी नावांनी ओळखले जाते. महाराष्ट्रात खंडोबाएवढी लोकप्रिय देवता नाही. खंडोबावरील मालिकाही गाजली. खंडोबाची एकूण बारा स्थाने आहेत.
(1) जेजुरी-पुणे
(२) निंबगाव -पुणे
(३) पाली पेंबर -सातारा
(4) नळदुर्गा-धारशिव
(5) शेंगुड-नगर
(6) सातरे-औरंगाबाद
(7) मालेगाव-नांदेड
(8) मैलारपू पेंबर-बिदर
(9) मंगळसुली-बेळगाव
(१०) मेलरलिंग-धारवाड
(11) देवरगुड-धारवाड
(१२) मनमेलार-बेल्लारी,
खंडोबाच्या चार शस्त्रांपैकी खड्ग हे विशेष महत्त्वाचे आहे
हे कर्नाटक आणि महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक संगमाचे दृश्य प्रतीक आहे. मल्लरीमाहात्म्य नावाचा ग्रंथ प्रसिद्ध आहे. या पुस्तकात खंडोबाच्या चरित्राची कथा आहे. खंडोबा, म्हाळसा आणि बाणाईची कथा तुम्ही पाहिलीच असेल. खंडोबाच्या चार शस्त्रांपैकी खड्ग हे विशेष महत्त्वाचे आहे. या कड्याला 'खांडा' म्हणतात. खंडोबा हे नाव खंडोबा म्हणून ओळखले जाऊ लागले. खंडोबा हा मूळचा ऐतिहासिक नायक होता आणि तो देव बनला असेही म्हटले जाते.
भंडाराचे महत्व
खंडोबाच्या पूजेत भांडारला फार महत्त्व आहे. हळदीच्या पावडरला 'भंडार' म्हणतात. चंपाषष्टीच्या दिवशी खंडोबाची जत्रा भरलेली असते. भक्त डोक्यावर भांडार लावतात. खंडोबाची पूजा कर्नाटकातून महाराष्ट्रात आल्याचेही अभ्यासकांचे मत आहे. खंडोबाच्या मूर्ती इसवी सनाच्या चौदाव्या शतकापूर्वीपासून अस्तित्वात असल्याचेही अभ्यासकांचे मत आहे.
खंडोबाच्या पूजेत भंडाराला फार महत्त्व आहे. भंडारा म्हणजे हळद पावडर. खंडोबाच्या कुलधर्मासाठी आणि चंपाषष्टीच्या दिवशी ठोंबारा (जोंधळे शिजवून त्यात दही व मीठ टाकले जाते), कणकेचा रोडा, वांग्याचे भरीत, कांदा, लसूण यांचा नैवेद्य दाखवला जातो. देवतेला नैवेद्य दाखवण्यापूर्वी ताट भरण्याचा विधी आहे.
चंपाषष्ठी व्रत तिथी
पंचागानुसार, 17 डिसेंबर 2023 रोजी मार्गशीर्ष महिन्याच्या शुक्ल पक्षात संध्याकाळी 05.33 वाजता सुरू होईल. 18 डिसेंबर 2023 रोजी दुपारी 03.13 वाजता समाप्त होईल.
चंपाषष्ठी व्रताचा योग
सोमवार, 18 डिसेंबर 2023 रोजी चंपाषष्टी सण साजरा केला जाणार आहे. चंपाषष्टी हा महाराष्ट्रातील महत्त्वाचा सण म्हणून ओळखला जातो. रविवार किंवा मंगळवारी षष्ठी शतभिषा नक्षत्र आणि वद्यहृति योग यांचा संयोग शेवटी शुभ मानला जाईल.
चंपाषष्ठीची आख्यायिका
पौराणिक कथेनुसार, मनीसुर आणि मल्लासुर या दोन राक्षसांनी मानव, देव आणि ऋषींना खूप त्रास दिला. असुरांचा त्रास असह्य झाल्याने ऋषींनी भगवान शंकराचा धावा केला. त्यानंतर भगवान शंकराने खंडोबाचे रूप धारण केले, त्यानंतर भगवान खंडोबाचे मणी आणि मल्ल यांच्याशी युद्ध झाले. सलग सहा दिवस हे युद्ध सुरू होते. या भयंकर युद्धात मणीने भगवान शंकराची क्षमा मागण्यासाठी आपला पांढरा घोडा अर्पण केला. असुरांवरील विजयाचा आनंद साजरा करण्यासाठी त्या काळापासून चंपाषष्टी धार्मिक दृष्ट्या साजरी केली जाते.
सहा दिवस तेलाचा दिवा
चंपाषष्टीला विशेष महत्त्व असून या दिवशी खंडेरायाची पूजा केली जाते. दरम्यान, पुणे जिल्ह्यातील जेजुरी येथील खंडोबा मंदिरात मार्तंडभैरव षड रात्री उत्सव साजरा केला जातो. अमावस्या ते चंपाषष्ठीपर्यंत सहा दिवस भाविक लवकर उठून मंदिरातील खंडोबाच्या मूर्तीसमोर तेलाचा दिवा लावतात. त्यानंतर चंपाषष्टीला थाळी उचलली जाते.
FAQ:
चंपा अष्टमी म्हणजे काय?
चंपाषष्ठी म्हणजे मार्गशीर्ष शुद्ध षष्ठी. मार्गशीर्ष महिन्याच्या पहिल्या दिवशी जेजुरीचा खंडोबा किंवा मल्हारी देवाच्या नवरात्रीला सुरुवात होते. मणि-मल्ल या दोन दिग्गजांचा पराभव करून खंडोबाने प्रजेला त्यांच्या संकटातून मुक्त केले. या घटनेची आठवण म्हणून हा सण साजरा केला जातो.
चंपा षष्ठीचे महत्त्व काय?
चंपा षष्ठी हा भगवान शिवाला समर्पित एक सण आहे ज्याने मल्ल आणि त्याचा धाकटा भाऊ मणि या राक्षसांनी निर्माण केलेल्या अराजकातून लोकांना सोडवण्यासाठी एक भयंकर योद्धा खंडोबा म्हणून अवतार घेतला. हा दिवस खंडोबाचा (भगवान शिवाचा अवतार) दोन दुष्ट भावांवर विजय म्हणून ओळखला जातो.
चंपा षष्ठीला काय केले जाते?
भक्त सहसा सहा दिवस दररोज शिव मंदिरात भेट देतात आणि भगवान शंकराची पूजा करण्यासाठी भाज्या, फळे, सफरचंदाची पाने आणि हळद पावडर देतात. शेवटच्या दिवशी, हळदीच्या पावडर व्यतिरिक्त, अनेक धान्यांचे पीठ आणि गव्हाच्या पिठापासून बनविलेले पदार्थ देवतेला अर्पण केले जातात.
पहिली ते दहावी अभ्यास
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा